Khi nói đến phát triển toàn diện cho trẻ, phụ huynh thường nghĩ ngay đến ngôn ngữ, nhận thức hay kỹ năng giao tiếp. Nhưng có một nhóm kỹ năng âm thầm, nhỏ bé nhưng lại ảnh hưởng đến mọi hoạt động trong ngày của con – đó chính là kỹ năng tự phục vụ.
Với trẻ tự kỷ hoặc trẻ có nhu cầu đặc biệt, việc hình thành thói quen tự phục vụ thường khó khăn hơn so với trẻ phát triển điển hình. Nhưng tin vui là: hoàn toàn có thể can thiệp để con tiến bộ, miễn là có phương pháp đúng – đều – và phù hợp với khả năng của trẻ.
Hôm nay, chúng ta cùng nói chuyện thật nhẹ nhàng về kỹ năng này: tại sao quan trọng, con gặp khó ở đâu, và ba mẹ có thể làm gì để hỗ trợ tốt hơn?
1. Kỹ năng tự phục vụ là gì?
Tự phục vụ là những việc trẻ có thể tự làm cho bản thân, bao gồm:
-
Tự mặc – cởi quần áo
-
Đánh răng – rửa mặt
-
Tự ăn uống
-
Đi vệ sinh độc lập
-
Cất đồ, dọn chỗ chơi
-
Biết yêu cầu giúp đỡ khi cần
Những kỹ năng này nghe có vẻ đơn giản, nhưng đằng sau là sự phối hợp của hàng loạt yếu tố: chú ý – ghi nhớ – vận động tinh – vận động thô – lập kế hoạch hành động – kiểm soát hành vi. Chính vì vậy, trẻ có rối loạn phát triển rất dễ gặp khó.
2. Vì sao kỹ năng tự phục vụ quan trọng với trẻ?
2.1. Tăng tính độc lập
Trẻ càng tự làm được bao nhiêu, càng giảm phụ thuộc vào người lớn bấy nhiêu. Điều này giúp con tự tin hơn khi hoà nhập lớp học và các môi trường mới.
2.2. Cải thiện khả năng thích nghi
Những hoạt động lặp lại mỗi ngày như đánh răng, thay đồ… giúp trẻ hình thành thói quen. Thói quen giúp trẻ có cảm giác an toàn và dễ dàng thích nghi với lịch sinh hoạt.
2.3. Phát triển vận động – nhận thức – ngôn ngữ
Tự phục vụ không chỉ là “làm được” mà còn giúp con:
-
Phân biệt công việc theo trình tự
-
Gọi tên đồ vật
-
Rèn sự khéo léo của đôi tay
-
Hiểu nguyên nhân – kết quả (bẩn → rửa, đói → ăn…)
2.4. Tăng khả năng hợp tác và tuân thủ
Khi trẻ quen thực hiện quy trình lặp lại hằng ngày, con dễ hợp tác hơn trong các hoạt động khác – kể cả trong can thiệp trị liệu.
3. Vì sao trẻ thường gặp khó khăn với kỹ năng tự phục vụ?
Ba mẹ hãy xem thử con có gặp một trong những tình huống sau không nhé:
Khó bắt chước
Trẻ không quan sát được trọn vẹn hành động của người lớn hoặc không hiểu ý nghĩa của hành động đó.
Không nhớ trình tự
Đánh răng không chỉ là “quệt kem và chải”. Nó gồm ít nhất 6–7 bước, và trẻ rất dễ “quên bước”.
Vấn đề cảm giác
Nhiều trẻ nhạy cảm với mùi kem, cảm giác ướt, tiếng nước, kết cấu quần áo… dẫn đến từ chối hoặc chống đối.
Giảm chú ý – dễ xao nhãng
Vừa đánh răng vừa quay sang nhìn đồ chơi bên cạnh… là chuyện rất thường gặp.
Thiếu kỹ năng vận động
Các động tác như cài nút, kéo khoá, cầm bàn chải… đòi hỏi sự phối hợp tinh tế của bàn tay.
Những khó khăn này hoàn toàn có thể cải thiện khi có kế hoạch can thiệp đúng cách.
4. Làm thế nào để can thiệp kỹ năng tự phục vụ hiệu quả?
Dưới đây là cách chuyên viên Hoàng Đức thường áp dụng trong trị liệu, ba mẹ có thể tham khảo thêm để áp dụng tại nhà:
4.1. Chia nhỏ từng bước
Mỗi kỹ năng đều được phân tích thành các bước đơn giản.
Ví dụ: đánh răng gồm 8 bước, thay áo gồm 6 bước…
Con sẽ học từng bước một, thay vì “phải làm được ngay”.
4.2. Dạy bằng hình ảnh – mô hình – hành động mẫu
Trẻ nhìn, nghe, chạm và làm theo. Sự trực quan giúp con hiểu rõ hơn.
4.3. Hỗ trợ đúng mức – giảm dần về sau
Ban đầu chuyên viên có thể cầm tay hỗ trợ.
Sau đó giảm xuống nhắc bằng lời – rồi chỉ dùng hình ảnh – rồi để con tự làm.
4.4. Tạo môi trường ổn định và lặp lại
Trẻ tự kỷ rất cần sự nhất quán.
Làm giống nhau mỗi ngày → con hình thành thói quen vững.
4.5. Khen ngợi đúng lúc
Khen khi con cố gắng, không chờ “làm hoàn hảo”.
Khen mang tính động viên, không gây áp lực.
5. Ba mẹ có thể hỗ trợ con tại nhà như thế nào?
Bắt đầu từ việc con thích hoặc dễ làm trước
Đừng bắt đầu từ hoạt động con sợ (như đánh răng).
Có thể khởi đầu bằng việc dễ như cất đồ chơi, rửa tay.
Tạo “góc của con”
Một ngăn tủ nhỏ, vài món đồ quen thuộc… giúp con nhớ vị trí và chủ động hơn.
Làm mẫu chậm – rõ – ngắn gọn
Ba mẹ cứ làm như đang “quay video hướng dẫn”: từ tốn, tập trung, không nói quá nhiều.
Dùng bảng hình ảnh
Hình ảnh từng bước giúp trẻ “nhìn là biết phải làm gì”.
Tôn trọng tốc độ của con
Có trẻ học rất nhanh, có trẻ cần nhiều thời gian hơn.
Tiến bộ nhỏ vẫn là tiến bộ.
6. Khi nào phụ huynh nên đưa trẻ đến chuyên gia?
Nếu ba mẹ thấy con:
-
Không hợp tác trong hầu hết hoạt động tự phục vụ
-
Thường xuyên khó chịu, chống đối
-
Không hiểu yêu cầu đơn giản
-
Gặp khó khăn quá lâu dù đã tập luyện đều đặn
-
Hoặc con ở mức độ cần hỗ trợ cao (tự kỷ, chậm phát triển, rối loạn cảm giác…)
Thì việc đưa con đến đánh giá kỹ năng là cần thiết.
Chuyên viên sẽ giúp ba mẹ xác định:
-
Con đang thiếu kỹ năng nào
-
Con mạnh ở điểm nào
-
Cần can thiệp theo lộ trình ra sao
-
Và cách phối hợp giữa nhà – trung tâm
7. Một điều cuối cùng dành cho ba mẹ
Dạy kỹ năng tự phục vụ không chỉ là “để con tự làm”, mà còn là một hành trình để con trưởng thành – tự lập – và tự tin trong môi trường xã hội.
Chỉ cần ba mẹ kiên nhẫn, con sẽ tiến bộ.
Chỉ cần con cố gắng một chút mỗi ngày, con sẽ thay đổi.
Hoàng Đức luôn đồng hành cùng ba mẹ trên hành trình đó.
