Ngôn ngữ là một trong những chỉ số phát triển then chốt ở trẻ nhỏ. Nhưng không phải mọi biểu hiện “nói chậm” đều giống nhau. Trong một số trường hợp, đây có thể là dấu hiệu cảnh báo sớm của rối loạn phát triển ngôn ngữ hoặc rối loạn phổ tự kỷ. Việc phân biệt đúng ngay từ đầu có ý nghĩa quyết định trong việc can thiệp kịp thời.

1. Chậm nói – Có phải chỉ là chậm?

Chậm nói đơn thuần (Speech Delay) là khi trẻ phát triển ngôn ngữ muộn hơn so với cột mốc phát triển chuẩn theo độ tuổi, nhưng các lĩnh vực phát triển khác vẫn trong giới hạn bình thường.

Dấu hiệu gợi ý chậm nói đơn thuần:

• Trẻ hiểu lời nói, thực hiện được yêu cầu đơn giản (VD: “Lấy dép”, “Đưa tay mẹ”)

• Biết dùng cử chỉ để biểu đạt nhu cầu (chỉ trỏ, gật/lắc đầu)

• Có giao tiếp ánh mắt và đáp ứng cảm xúc (mỉm cười, nhìn theo người thân)

• Mong muốn tương tác xã hội (muốn chơi cùng, thích được ôm ấp)

Nguyên nhân thường đến từ yếu tố môi trường (thiếu tương tác ngôn ngữ, tiếp xúc quá mức với thiết bị điện tử), sinh học (sinh non, tiền sử viêm tai giữa kéo dài), hoặc khí chất cá nhân.

Chậm nói không đồng nghĩa với rối loạn phát triển, nhưng cần được theo dõi sát – vì có thể là dấu hiệu sớm của những khó khăn tiềm ẩn sâu hơn.

2. Rối loạn ngôn ngữ – Không chỉ là “không nói”

Rối loạn ngôn ngữ (Language Disorder) là tình trạng mà trẻ gặp khó khăn trong cả hai mặt: ngôn ngữ tiếp nhận (hiểu) và diễn đạt (nói ra).

Trẻ có thể:

• Không hiểu chỉ dẫn, lời nói đơn giản

• Nói câu không đúng ngữ pháp, từ vựng nghèo nàn

• Khó mô tả suy nghĩ, hoặc trả lời lạc đề

• Gặp khó khăn khi duy trì trò chuyện

Đây là tình trạng có thể kéo dài đến tuổi học đường nếu không được can thiệp bởi chuyên viên ngôn ngữ trị liệu. Rối loạn ngôn ngữ không đồng nghĩa với tự kỷ, nhưng lại có tỷ lệ chồng lấn cao với các rối loạn phát triển khác.

3. Tự kỷ – Khi khó khăn ngôn ngữ chỉ là một phần

Tự kỷ (Autism Spectrum Disorder – ASD) là rối loạn phát triển thần kinh ảnh hưởng đến tương tác xã hội, giao tiếp và hành vi. Ngôn ngữ có thể bị ảnh hưởng từ nhẹ đến nặng – nhưng luôn đi kèm với thiếu hụt về giao tiếp hai chiều và hành vi định hình.

Dấu hiệu thường gặp:

• Không quay lại khi gọi tên

• Tránh giao tiếp mắt

• Không chia sẻ niềm vui (VD: chỉ vào vật thú vị để người khác cùng nhìn)

• Sử dụng ngôn ngữ lặp lại (echolalia), nói một chiều, không hiểu ẩn dụ

• Có hành vi lặp đi lặp lại: xoay tròn, sắp xếp đồ, nhìn nghiêng

• Bám vào thói quen, khó thay đổi lịch trình

Trẻ tự kỷ có thể nói tốt nhưng vẫn không giao tiếp hiệu quả, vì không hiểu ý nghĩa xã hội của lời nói.

4. Vì sao cần phân biệt sớm?

Phân biệt đúng giữa các nhóm khó khăn giúp:

• Xác định đúng hướng can thiệp (ngôn ngữ trị liệu, can thiệp hành vi, tâm lý trị liệu…)

• Tránh bỏ sót rối loạn nền tiềm ẩn như tự kỷ hoặc rối loạn phát triển phối hợp

• Tối ưu hóa thời điểm vàng (0–6 tuổi) khi não bộ còn độ dẻo cao và khả năng phục hồi tốt

Sai lầm phổ biến là tự chẩn đoán hoặc trì hoãn, dẫn đến việc mất đi giai đoạn can thiệp hiệu quả nhất.

5. Tại Hoàng Đức – Đánh giá không dựa trên cảm giác

Tại Trung tâm Trẻ Tự Kỷ Hoàng Đức, việc phân biệt giữa chậm nói, rối loạn ngôn ngữ và tự kỷ được thực hiện bởi hội đồng chuyên môn đa ngành, gồm:

• Chuyên viên tâm lý lâm sàng

• Chuyên viên ngôn ngữ trị liệu

• Giáo viên giáo dục đặc biệt

✅ Đánh giá toàn diện qua quan sát trực tiếp, test chuẩn hóa, phỏng vấn phụ huynh
✅ Cá nhân hóa kế hoạch can thiệp theo mức độ và dạng rối loạn
✅ Hướng dẫn phụ huynh hiểu đúng – làm đúng – đồng hành đúng với con

Nếu bạn đang lo lắng về khả năng ngôn ngữ hoặc hành vi của con, đừng tự an ủi rằng “rồi con sẽ nói thôi”. Hãy để chuyên gia hỗ trợ bạn phân biệt đúng – càng sớm, con càng có cơ hội phát triển trọn tiềm năng của mình.