Ở nhiều quốc gia phát triển, trẻ có thể được nhận diện dấu hiệu rối loạn phổ tự kỷ (ASD) từ 18–24 tháng tuổi thông qua hệ thống sàng lọc định kỳ tại phòng khám nhi, trường mầm non hoặc chính cha mẹ được huấn luyện kỹ năng quan sát sớm. Nhưng tại Việt Nam, phần lớn trẻ chỉ được đưa đi khám khi đã 3–5 tuổi, thậm chí trễ hơn.

Điều này đồng nghĩa với việc nhiều trẻ đã bỏ lỡ “giai đoạn vàng” để can thiệp – thời kỳ não bộ còn đủ độ dẻo để hình thành các liên kết thay thế và phục hồi chức năng. Vậy đâu là nguyên nhân sâu xa khiến trẻ tự kỷ tại Việt Nam thường bị chẩn đoán muộn?

1. Phụ huynh dễ bỏ qua dấu hiệu vì thiếu thông tin nền tảng

Hầu hết các dấu hiệu sớm của tự kỷ không phải là hành vi bất thường rõ rệt, mà là những thiếu hụt tinh vi trong tương tác xã hội và giao tiếp hai chiều.

Ví dụ:

• Trẻ không chủ động giao tiếp bằng mắt

• Không chia sẻ sự chú ý (joint attention)

• Không bắt chước cử chỉ đơn giản

• Ít bập bẹ hoặc có nhưng không hướng tới người khác

Những biểu hiện này thường bị nhầm là: “Con trai nói chậm là chuyện thường”, “Nó nhát chứ không phải bệnh”, “Ở nhà con nói bình thường, chắc ra ngoài lạ người thôi”. Trong khi đó, nghiên cứu cho thấy:Trẻ có dấu hiệu tự kỷ trước 18 tháng tuổi thường không biết dùng ánh mắt để giao tiếp hoặc không phản hồi lại cảm xúc xã hội, nhưng vẫn có thể vận động tốt, chơi một mình rất lâu và trông có vẻ “ngoan”.

Sự nhầm lẫn giữa “tạm thời” và “báo động” chính là lý do khiến can thiệp bị trì hoãn.

2. Thiếu hệ thống sàng lọc phát triển định kỳ trên diện rộng

Tại Việt Nam, hiện vẫn chưa có một hệ thống quốc gia bắt buộc sàng lọc phát triển định kỳ cho trẻ 18–36 tháng tuổi tại tuyến cơ sở (trạm y tế, mầm non, phòng khám nhi).

Trong khi đó, tại các nước như Mỹ, Úc, Canada:

• Bác sĩ nhi bắt buộc thực hiện sàng lọc phát triển và sàng lọc tự kỷ (M-CHAT) ở mốc 18 và 24 tháng

• Trường mầm non có nhân viên chuyên theo dõi hành vi – ngôn ngữ của trẻ, và phối hợp cùng gia đình nếu có dấu hiệu bất thường

• Phụ huynh được huấn luyện kiến thức nền về mốc phát triển qua sổ tay hoặc lớp tiền sản

Tại Việt Nam, phụ huynh thường chỉ đưa con đi khám khi:

• Trẻ hoàn toàn không nói

• Có hành vi bất thường rõ rệt (la hét, đập đầu, không giao tiếp mắt…)

• Bị giáo viên mầm non “nhắc nhở”

Việc thiếu hệ thống chủ động phát hiện sớm khiến việc chẩn đoán thường rơi vào tình trạng bị động, muộn và khó can thiệp tối ưu.

3. Không có mô hình phối hợp đa ngành trong đánh giá

Tự kỷ không thể chẩn đoán chỉ qua một buổi khám đơn lẻ. Đánh giá đúng cần sự phối hợp giữa:

• Bác sĩ thần kinh hoặc tâm thần nhi

• Nhà tâm lý học lâm sàng

• Chuyên viên ngôn ngữ trị liệu, giáo dục đặc biệt

• Phụ huynh – người quan sát hành vi của trẻ lâu dài nhất

Tuy nhiên, tại nhiều nơi hiện nay:

• Trẻ được khám qua loa, không đủ test chuẩn hóa

• Phụ huynh không được tư vấn sâu về các khía cạnh phát triển

• Thiếu đánh giá định lượng về giao tiếp phi ngôn ngữ, chức năng chơi, cảm giác…

Kết quả là: Trẻ bị kết luận “chậm nói” nhưng thực chất là tự kỷ nhẹ. Hoặc bị dán nhãn “tự kỷ nặng” trong khi chỉ là rối loạn ngôn ngữ

4. Áp lực xã hội và định kiến khiến phụ huynh chậm đưa con đi khám

Trong nhiều gia đình, chỉ cần nhắc đến từ “tự kỷ” đã đủ khiến người lớn phản ứng phòng thủ.

• Có cha mẹ từ chối đánh giá vì sợ bị kỳ thị

• Có người thân giấu thông tin, trì hoãn việc khám

• Có phụ huynh hy vọng “đợi thêm năm nữa, tự con sẽ nói được”

Nhưng càng chờ đợi, trẻ càng đánh mất cơ hội được hỗ trợ khi não bộ còn dễ tái tổ chức. Và đến khi hành vi đã rối loạn rõ rệt, can thiệp sẽ mất nhiều thời gian hơn, hiệu quả thấp hơn.

5. Tại Hoàng Đức – Phát hiện sớm là một cam kết, không phải khẩu hiệu

Tại Trung tâm Trẻ Tự Kỷ Hoàng Đức, chúng tôi xây dựng quy trình sàng lọc – đánh giá – can thiệp dựa trên các tiêu chuẩn quốc tế:

• Sàng lọc phát triển đa lĩnh vực với công cụ khoa học (ASQ, M-CHAT, PEP-3…)
• Đánh giá toàn diện qua quan sát hành vi, tương tác, khả năng giao tiếp, cảm giác, kỹ năng chơi và vận động
• Phân tích nguyên nhân gốc – thay vì chỉ gắn nhãn “tự kỷ” hay “chậm nói”
• Xây dựng kế hoạch cá nhân hóa dựa trên năng lực và nhu cầu riêng biệt của từng trẻ
• Phối hợp chặt với phụ huynh, vì gia đình là môi trường can thiệp quan trọng nhất

Một dấu hiệu nhỏ hôm nay có thể là chìa khóa cho cả hành trình phát triển mai sau. Chẩn đoán đúng không làm trẻ mất cơ hội – mà chính sự trì hoãn mới lấy đi những gì đáng lẽ con có thể đạt được.