Nhiều phụ huynh từng chia sẻ: “Con tôi cứ thích nhảy lên nhảy xuống cả ngày, xoay tròn không biết mệt, hoặc hay nhìn nghiêng đồ vật, nhìn qua gương, nhìn bằng khóe mắt… Nhưng con vẫn vui vẻ, vẫn chơi bình thường nên tôi nghĩ là không sao.”

Tuy nhiên, đằng sau những hành vi tưởng như vô hại ấy có thể là dấu hiệu sớm của rối loạn phát triển, đặc biệt là rối loạn phổ tự kỷ (ASD).

1. ĐÓ KHÔNG CHỈ LÀ NHỮNG “THÓI QUEN LẠ” CỦA TRẺ

Ở trẻ từ 0–6 tuổi, hành vi khám phá là hoàn toàn bình thường. Nhưng khi hành vi:

• Lặp đi lặp lại quá nhiều, không có mục tiêu rõ ràng

• Không thay đổi theo hoàn cảnh hoặc không bị gián đoạn khi có kích thích bên ngoài

• Làm gián đoạn giao tiếp xã hội hoặc gây khó khăn trong sinh hoạt, học tập

→ thì đó không còn là hành vi khám phá đơn thuần, mà là “hành vi rập khuôn” (stereotyped behaviors) – một trong những tiêu chí chẩn đoán quan trọng của rối loạn phổ tự kỷ theo DSM-5.

Ví dụ phổ biến:

• Nhảy tại chỗ nhiều lần, không vì vui thích tức thời, mà có tính lặp dai dẳng

• Xoay vòng hoặc quay đồ vật lặp đi lặp lại và bị kích thích khi bị can thiệp

• Nhìn nghiêng đồ vật, thích ánh sáng phản chiếu, chơi với gương thay vì tương tác người

2. PHÂN LOẠI HÀNH VI LẶP LẠI Ở TRẺ

Các hành vi lặp lại có thể được chia thành 3 nhóm chính:

• Vận động lặp lại: vẫy tay, nhảy, xoay tròn, đi bằng mũi chân
• Hành vi cảm giác: nhìn ánh sáng, ngửi đồ vật, sờ da – tóc – quần áo một cách dai dẳng
• Ngôn ngữ lặp lại: lặp lại câu nói yêu thích, nhại lời người khác (echolalia), dùng từ không phù hợp hoàn cảnh

Những hành vi này thường mang tính tự điều chỉnh cảm giác (self-regulation) – giúp trẻ trấn an bản thân hoặc tránh sự quá tải giác quan. Nhưng khi cường độ cao hoặc kéo dài, chúng cản trở sự phát triển ngôn ngữ, khả năng chú ý, và tương tác xã hội.

3. KHI NÀO NÊN TÌM ĐẾN CHUYÊN GIA?

Đừng chờ hành vi biến mất theo thời gian. Nếu trẻ có hành vi rập khuôn và đi kèm các dấu hiệu sau, phụ huynh nên đưa trẻ đi đánh giá chuyên môn càng sớm càng tốt:

• Thiếu hoặc tránh giao tiếp mắt

• Không đáp lại khi gọi tên

• Không có hoặc rất ít ngôn ngữ chủ động

• Không chơi tương tác hoặc thiếu tưởng tượng khi chơi

Một hành vi “nhìn nghiêng” hay “xoay tròn” có thể là biểu hiện bề mặt của một loạt rối loạn cảm giác, vận động hoặc giao tiếp sâu bên trong – cần được phân tích kỹ để can thiệp đúng gốc.

4. TẠI HOÀNG ĐỨC – ĐÁNH GIÁ KHÔNG DỰA TRÊN PHÁN ĐOÁN

Tại Trung tâm Trẻ Tự Kỷ Hoàng Đức, chúng tôi thực hiện đánh giá đa chuyên ngành để quan sát đầy đủ: Hành vi – Giao tiếp – Vận động, cảm giác – Tương tác xã hội. Từ đó, đội ngũ chuyên viên xây dựng chương trình can thiệp cá nhân hóa, giúp trẻ từng bước giảm hành vi rập khuôn, tăng khả năng tương tác và hòa nhập thực tế.

Một hành vi “lạ” hôm nay có thể là tín hiệu sớm cho cả hành trình phát triển mai sau. Và chỉ khi nhận diện đúng – can thiệp sớm – hành vi ấy mới không trở thành rào cản của con trong tương lai.