Trong thế giới của trẻ tự kỷ, những hành vi lặp đi lặp lại như nhảy, đung đưa người, vỗ tay, hoặc nhìn nghiêng thường được gọi là hành vi tự kích thích (stimming). Đây không phải là những hành động ngẫu nhiên, mà là một ngôn ngữ tinh tế mà trẻ sử dụng để giao tiếp và tự điều chỉnh với môi trường xung quanh. Đối với phụ huynh và chuyên gia, việc thấu hiểu nguyên nhân sâu xa của stimming là chìa khóa để hỗ trợ trẻ một cách hiệu quả, thay vì chỉ cố gắng dập tắt hành vi.
1. Phân Tích Chuyên Môn Về Bản Chất Của Stimming
Stimming là một phản ứng của hệ thần kinh khi trẻ gặp phải tình trạng quá tải (over-stimulation) hoặc thiếu hụt (under-stimulation) về mặt giác quan. Não bộ của trẻ tự kỷ có thể gặp khó khăn trong việc xử lý và tích hợp các thông tin từ các hệ giác quan, dẫn đến nhu cầu phải tự tìm kiếm hoặc giảm bớt kích thích.
Các loại stimming thường gặp được phân loại theo hệ giác quan mà chúng tác động:
- Vận động (Motor Stimming):
- Nguyên nhân: Thường liên quan đến hệ tiền đình (vestibular system) – hệ thống chịu trách nhiệm về thăng bằng và chuyển động, và hệ cảm thụ bản thể (proprioceptive system) – hệ thống nhận thức về vị trí cơ thể trong không gian. Khi trẻ thiếu các kích thích này, chúng sẽ tự tìm kiếm bằng cách nhảy tại chỗ, xoay tròn, hoặc đung đưa người. Ngược lại, những hành vi này cũng giúp trẻ tự làm dịu bản thân khi cảm thấy lo lắng hoặc quá tải.
- Ví dụ: Đi nhón gót, vỗ tay lặp đi lặp lại, đung đưa người từ trước ra sau, lắc đầu, chạy lòng vòng.
- Thị giác (Visual Stimming):
- Nguyên nhân: Liên quan đến cách mắt và não bộ xử lý thông tin hình ảnh. Trẻ có thể tìm kiếm các kích thích thị giác mạnh mẽ hoặc đơn giản là cảm thấy bị cuốn hút bởi những chuyển động đơn giản, lặp lại.
- Ví dụ: Liếc nhìn nghiêng, nhìn chằm chằm vào ánh sáng, sắp xếp đồ vật thành hàng dài, nhìn ngón tay di chuyển trước mắt.
- Âm thanh (Auditory Stimming):
- Nguyên nhân: Phản ứng với sự nhạy cảm của hệ thính giác. Trẻ có thể thích những âm thanh nhất định hoặc tạo ra âm thanh để át đi những tiếng ồn xung quanh gây khó chịu.
- Ví dụ: Phát ra những âm thanh lặp lại, ù tai, lặp lại lời thoại trong phim (echolalia), hoặc vỗ tai.
- Xúc giác (Tactile Stimming):
- Nguyên nhân: Thể hiện nhu cầu về cảm giác chạm.
- Ví dụ: Chà xát da, sờ vào những bề mặt có kết cấu nhất định, xoắn tóc, cọ xát tay vào nhau.
2. Khi Nào Stimming Trở Nên Nguy Hiểm và Cần Can Thiệp?
Không phải tất cả các hành vi stimming đều cần can thiệp. Chúng ta chỉ nên xem xét can thiệp khi hành vi đó gây ra sự cản trở chức năng (functional impairment). Một hành vi được coi là cần can thiệp khi:
- Gây Nguy Hiểm: Gây hại cho bản thân trẻ (tự cắn, đập đầu) hoặc người khác.
- Cản Trở Việc Học Tập & Giao Tiếp: Khi trẻ quá tập trung vào stimming đến mức không thể lắng nghe hướng dẫn, không tham gia vào các hoạt động học tập hoặc chơi chung.
- Hạn Chế Tương Tác Xã Hội: Khi hành vi quá rõ ràng hoặc kéo dài khiến trẻ không thể hòa nhập, kết nối với bạn bè hoặc người xung quanh.
- Tần Suất và Cường Độ Quá Mức: Chiếm phần lớn thời gian trong ngày của trẻ, cản trở các hoạt động sinh hoạt bình thường.
3. Các Phương Pháp Can Thiệp Chuyên Môn Hiệu Quả
Mục tiêu của can thiệp là giúp trẻ tìm kiếm những cách tự điều chỉnh an toàn và hiệu quả hơn, thay vì chỉ đơn thuần là cấm đoán.
- Phân Tích Hành Vi Ứng Dụng (Applied Behavior Analysis – ABA):
- Quy trình: Chuyên gia ABA sẽ tiến hành Đánh giá Chức năng Hành vi (Functional Behavior Assessment – FBA) để xác định nguyên nhân gốc rễ của stimming (chẳng hạn: để tìm kiếm cảm giác, để trốn tránh yêu cầu, hay để tìm kiếm sự chú ý).
- Can thiệp: Sau khi xác định chức năng, chuyên gia sẽ dạy trẻ một hành vi thay thế (replacement behavior) có cùng chức năng nhưng phù hợp hơn. Ví dụ, nếu trẻ cắn tay để tìm kiếm cảm giác xúc giác, chuyên gia có thể dạy trẻ bóp một quả bóng gai.
- Liệu pháp Hội nhập Giác quan (Sensory Integration Therapy – SI):
- Quy trình: Nhà trị liệu SI sẽ thiết kế một “chế độ ăn giác quan” (sensory diet) – một loạt các hoạt động được cá nhân hóa để cung cấp các kích thích cần thiết cho hệ thần kinh của trẻ trong suốt cả ngày.
- Can thiệp: Chế độ ăn giác quan có thể bao gồm các bài tập vận động thô (nhảy, lăn, trườn), các hoạt động xúc giác (chơi với cát, đất nặn), và các hoạt động tiền đình (đu xích đu, trượt cầu trượt). Mục tiêu là giúp trẻ điều chỉnh khả năng tiếp nhận và xử lý thông tin giác quan, từ đó giảm nhu cầu phải tự kích thích.
4. Lời Khuyên Chuyên Môn Cho Phụ Huynh
- Hiểu “Ngôn Ngữ” Của Con: Hãy quan sát và ghi lại thời điểm, hoàn cảnh và mức độ của hành vi stimming. Ví dụ: “Con vỗ tay khi quá vui” hoặc “Con xoay tròn khi mẹ yêu cầu dọn đồ chơi”. Những ghi chép này rất quý giá cho chuyên gia.
- Cung Cấp Các Lựa Chọn Thay Thế An Toàn: Cung cấp cho trẻ các vật dụng giảm căng thẳng như bóng bóp tay, đồ chơi fidget spinner, tai nghe chống ồn, hoặc một góc riêng với gối ôm để trẻ có thể tự làm dịu bản thân.
- Tạo Môi Trường Hỗ Trợ: Giảm thiểu các tác nhân gây quá tải giác quan trong nhà. Sử dụng ánh sáng dịu nhẹ, giữ không gian yên tĩnh, và tạo ra những góc nhỏ để trẻ có thể “trú ẩn” khi cần.
Kết luận: Stimming không phải là một hành vi cần phải “chữa khỏi” mà là một tín hiệu cho thấy trẻ đang gặp khó khăn. Bằng cách thấu hiểu, kiên nhẫn và hợp tác chặt chẽ với các chuyên gia, phụ huynh có thể giúp con tìm ra những phương pháp tự điều chỉnh tích cực, mở ra cánh cửa cho những kỹ năng giao tiếp và xã hội hiệu quả hơn.
